الحان قرآن - متون - نغمات و مقامات رایج در قرائت قرآن

نرم افزارهای رایگان تلفن همراهبازی و سرگرمیقرآنمفاتیحنهج البلاغهصحیفه سجادیهاوقات شرعیمسائل شرعیگنجینه معنویآشپزیمناسبت هاالحان قرآنصحیفه نور امام خمینی رهپنل عضویت

امروزه بر کسی پوشیده نیست که یکی از مهم‌ترین راه‌های ابلاغ کلام الهی و آشنا ساختن انسان‌ها به خصوص غیر مسلمانان، استفاده از فن قرائت قرآن کریم است. استفاده‌ی خوب از صدا با انتخاب طبقات صوتی و مقامات مناسب، جابه جایی بین پرده‌های صوتی و انتقال از مقامی به مقام دیگر، با انسجام و استحکام کامل از نظر لحنی و هم چنین توأم با رقت قلب، ترس از خدا و حزین خواندن، به طور حتم در فهم بیش تر مفاهیم قرآن به انسان کمک می‌کند، دل‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و قلب‌ها را نورانی می‌سازد ؛ و این به دست نمی‌آید مگر با آشنایی با الحان و مقامات زبان عرب.
می‌توان گفت که الحان قرآنی، برای متنوع خواندن قرآن کریم، جلوگیری از خستگی مستمعین و خود قاری است. هر قاری باید نغمات را بشناسد تا بر حسب حال و معنویت خود، هر وقت صلاح دید، لحن خود را تغییر دهد و به این صورت درقرائتش تنوعی برای تدبر بیش تر در معانی ایجاد گردد، نه این که الحان و مقامات قید و بندی برایش ایجاد کند.
دانش صداها، الحان، مقامات و دستگاه‌ها دانشی است مجزا و خود به تنهایی قوانین و قواعد زیادی دارد که قسمت اعظم آن‌ها اکتسابی هستند و از طریق القا، یعنی آموزش مستقیم استاد به شاگرد، آموخته می‌شوند.
تمامی علاقه مندان به « علم الالحان » می‌توانند، به راحتی با آن آشنا شوند، زیرا این دانش فراگیر است و به گروه ویژه‌ای، یعنی فقط افرادی که صدایی خوش دارند، تعلق ندارد و چه بسا افرادی که در فهم ظرائف و مسائل دقیق آن مهارت دارند، اما از صدای خوبی هم برخوردار نیستند. این علم، به صاحبان خود احساس دقیق و لطیفی می‌دهد که انسان را از سایرین متمایز می‌سازد.
قاری قرآن به جز تجوید باید آهنگی بر صوت خویش سوار کند که بهترین و مناسب‌ترین الحان باشد و با توجه به عربی بودن کلام قرآن، شایسته‌ترین الحان، الحان عربی است. باید گفت، قاری خوب کسی است که در عین داشتن تقوای الهی، بتواند دستگاه‌ها و الحان عرب را در قرائتش به نحو احسن به کار گیرد. اگر نغمات و الحان دراذهان افراد علاقه مند به امر قرائت قرآن رخنه کند، بی گمان بهبود قابل توجهی در کیفیت قرائتشان حاصل خواهد شد.
در این پژوهش سعی شده است اطلاعاتی مفید و لازم برای استفاده‌ی علاقه مندان به فن قرائت قرآن کریم، اعم از معلمان و دانش آموزان گرامی ارائه شود تا گامی هر چند کوچک در به وجود آمدن شرایط لازم برای اجرای قرائتی صحیح و تأثیر گذار داشته باشیم ؛ «و ما توفیقی الا بالله و علیه توکلت و الیه انیب ».
جواز کاربرد الحان درقرائت قرآن کریم
درروایاتی از معصومین آمده است که پیامبر اسلام ( ص ) پس از طلوع فجر، با نغمه‌ی خاصی قرآن را تلاوت می‌فرمودند که زنگوله نامیده می‌شد و تأثیر عمیقی بر روحیه‌ی مستمع بر جای می‌گذاشت. عده‌ای نیز آن را حجاز می‌دانند. سایر پیامبران بزرگ الهی نیز برای راز و نیاز با خداوند، نغمات مخصوصی داشته‌اند، از جمله نغمه‌ی راست منسوب به حضرت آدم (ع)؛ گوشه‌ی حسینی در بیات، منسوب به حضرت ابراهیم و داوود علیهما السلام [ رجب نژاد، 37:1379 ].
از ائمه‌ی معصوم، امام کاظم (ع) خوش صداترین مردم در قرائت قرآن بود. آن حضرت به هنگام قرائت بسیار محزون می‌شد و می‌گریست، به طوری که محاسن مبارکش به اشک آغشته می‌شد و شنوندگان نیز به سبب قرائت توأم با حزن آن جناب می‌گریستند [ ملاتقی، 59:1381 ].
پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) در خصوص چگونگی به کارگیری الحان و نغمات در تلاوت قرآن کریم می‌فرمایند:
قرآن را به صورت عرب بخوانید و از آهنگ‌ها و الحان اهل فسق و گناهکاران بپرهیزید. پس از من اقوامی می‌آیند که هنگام خواندن قرآن، صدا را مانند غنا، نوحه خوانی و سرود خواندن رهبانان به غلطانند که از حنجره‌ی آنان تجاوز نمی‌کند و قلوبشان واژگون است و هم چنین مردمی که رویه‌ی آنان برایشان شگفت آور و خوشایند باشد [ بیگلری، 283:1372 ].
هدف از یادگیری نغمات و الحان
هدف ما از یادگیری الحان و مقامات، رسیدن به اصل تحزین در قرائت قرآن است، زیرا این مقامات به عنوان ابزاری مطرح اند که ما می‌توانیم به وسیله‌ی آن‌ها مفهوم و محتوای آیات را با حس و عرفانی که نسبت به آن‌ها پیدا می‌کنیم، به خوبی انتقال دهیم. مراد از تحزین عبارت است از خواندن باوقار و طمأنینه‌ی قرآن و به تصویر کشیدن مفهوم و محتوای آیات در حین تلاوت. بنابراین تحزین برایند و نتیجه‌ی آن حس و عرفانی است که ما نسبت به آیات پیدا می‌کنیم و آن حس و شناخت ما را به سوی معبود و محبوب سوق می‌دهد [ نرم افزار مائده ].
مفهوم لحن
گاهی هنگام شنیدن تلاوت قرآن، احساس می‌کنیم که حالت یا کیفیت صدای قارن در زمان‌های متفاوت به کلی تغییر می‌کند. به این تغییر حالت یا کیفیت صدای قارن « لحن » گفت می‌شود [ پیشین ]. اگر قاری بدون استفاده از پل یا مبدل مناسب، از مقامی به مقام دیگر منتقل شود، به اصطلاح دچار « خارج لحن » شده است [ ملاتقی، 97:1381 ].
تعداد الحان معمول در قرائت قرآن
تعداد الحان و نغمات عرب هفت تاست که هریک را مقام می‌گویند. مقامات معمول در قرائت قرآن کریم عبارت اند از: بیات، رست، صبا، حجاز، نهاوند، چهارگاه و سه گاه.
هر کدام از این مقامات گوشه‌هایی دارد که تعداد اندکی از آن‌ها درقرائت قرآن کاربرد دارند [ مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه‌ها و مقامات قرآنی ]. استاد عربی القبانی تعداد کامل الحان را بدون اشاره به نامشان، 360 نغمه عنوان کرده است [ عربی القبانی، 42:1377 ].
محدوده‌های صوتی مقامات
در اجرای مقامات قرآنی ما با سه محدوده‌ی صوتی با تقسیمات مشخص و مرتبط با هم روبه رو هستیم که عبارت اند از: الف) قرار: به پایین‌ترین سطح صوت در یک مقام، قرار گرفته می‌شود. ب) جواب: سطح صوتی متوسط هر مقام را جواب آن مقام می‌گوییم. ج) جواب جواب: بالاترین سطح صوت در یک مقام را جواب جواب می‌گویند [ نرم افزار مائده ].
نکته‌ی قابل توجه این که تفاوت این سه محدوده‌ی صوتی فقط در ارتفاع صوت نیست، بلکه بیش تر از نظر لحنی و نوع اجرای آن‌هاست. لازم به ذکر است، بعضی از قاریان بزرگ جهان در اجرای برخی مقامات، جواب را از نظر ارتفاع صوت، پایین تر از قرار و گاهی جواب جواب را پایین تر از جواب و حتی قرار خوانده‌اند. محدوده‌ی صوتی چهارمی نیز به نام « حصار » برای هر مقام ذکر شده که از نظر طبقه‌ی صوتی بالاتر از جواب جواب است. این محدوده در قرائت استادان بسیار نادر و کمیاب است [ عربی القبانی، 47:1377 ].
معرفی مقامات
اینک به شناخت اجمالی هر یک از مقامات هفتگانه ی معمول و مرسوم در قرائت قرآن کریم می‌پردازیم:
بیات
درخصوص معنای لغوی این مقام عده‌ای معتقدند، واژه‌ای ترکی و به معنای غم یا غمگین است. عده‌ای دیگر می‌گویند، طایفه و قبیله‌ای از ترکمن است و عده‌ای اصل این کلمه را « به یاد » می‌دانند، مانند به یاد خداوند متعال، به یاد پیامبر گرامی اسلام (ص) و به یاد فاطمه‌ی زهرا (س) [ نرم افزار مائده ].
این مقام، اولین مقامی است که عموم قاریان در آغاز تلاوت از آن استفاده می‌کنند و در میان الحان، تنها مقامی است که در سه سطح، بیات شروع ( محدوده‌ی قرار )، توسط ( محدوده‌های جواب و جواب جواب ) و فرود ( پایان تلاوت ) اجرا می‌شود [ پیشین].
مقام بیات که به ام النغمات یا ام المقامات [ محمدی، 127:1382 ] معروف است، زیر شاخه‌ها و گوشه‌هایی دارد که عبارت اند از: لامی، صافی، ابراهیمی، کرد، مصری، شور، حسینی، دشتی، نوا، محیر، دوکا، رمل، علی و....
[ عربی القبانی، 42:1377 ].
استادان لحن در مورد تأثیرات این مقام معتقدند، بیات آرامش همراه با غم را به تصویر می‌کشد، به آگاه ساختن شنونده گرایش دارد و از روزگاران گذشته صحبت می‌کند.
بیات ویژگی چابک و به غایت پر سوز و تأثیر گزاری دارد که ضمن ایجاد حزنی خاص در شنونده، وی را به تدبر و ادراک و شهود می‌رساند [ نرم افزار مائده ]. از میان قاریان مشهور جهان، استاد مصطفی اسماعیل که به خاطر مهارت و استادی در اجرای نغمات و تجسم عینی مفاهیم عمیق قرآن در ذهن شنونده، از دیدگاه اهل فن به عنوان یگانه مقریء قرآن معروف شده، استاد بلامنازع مقام بیات است [ ملائیان، 16:1380 ]
از بهترین محل‌های اجرای بیات، علاوه بر ابتدا و انتهای تلاوت، آیاتی با مضامین دعا، حکایت و پند و اندرز هستند.(1)
پس از بیات می‌توان مقامات صبا، رست، حجاز و نهاوند را اجرا کرد. می‌توان بیات را با رست و صبا ترکیب ساخت. اگر بیات در اوج اجرا شود، رفتن به صبا بهتر و اگر در گام پایین صوت اجرا شود، منتقل شدن به مقام رست ارجح است [ ملاتقی، 107:1381 ].
یکی از مهم‌ترین مشخصات مقام بیات که گسترده‌ترین مقامات است، در حین اجرا این است که مستمعین را به تشویق قاری قرآن مجبور می‌کند [ پیشین ].
نحوه‌ی اجرای این مقام در میان قاریان مشهور متفاوت است. عده‌ای هم چون استاد شحات محمد انوار، فقط بیات شروع را در ابتدای تلاوت به کار می‌گیرند و سپس وارد مقامات دیگر می‌شوند و در میان یا پایان تلاوت خود، به اجرای سایر محدوده‌های این مقام می‌پردازند. گروه دوم همچون استاد مصطفی اسماعیل، تمامی محدوده‌های بیات را به صورت مبسوط اجرا می‌کند و به طور عموم از طریق زیر شاخه‌ی فرود قرائت خود را به پایان می‌رساند. گروه سوم همانند استاد عبدالباسط و استاد عبدالعزیز حصان، در هر موقعیتی از تلاوت که اراده کنند، به این مقام منتقل می‌شوند و آن را اجرا می‌کنند [ نرم افزار مائده ].
به طورکلی می‌توان گفت، مقام بیات، پایه و پیش درآمد سایر مقامات است و قاری که بتواند نسبت به این مقام شناخت بیش تر کسب کند و هم چنین در اجرا مسلط تر عمل کند، به طور یقین در مسابقات موفق تر خواهد بود [ مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه‌ها و الحان قرآنی ].
رست
رست یاراست به معنای حقیقت و درستی است. مقام رست در میان اعراب به « اب النغمات » [نرم افزار مائده ] یا « ملک المقامات » [ملاتقی، 108:1381 ] مشهور است. عده‌ای از استادان لحن معتقدند، قدمت مقام رست به زمان حضرت آدم (ع) بر می‌گردد و این مقام، اولین ناله‌ی نخستین انسان دست از همه چیز شسته برای بهشت است و اجرای آن را موجب برانگیخته شدن حس مردانگی، جسارت و حرکت به سوی کشف حقیقت در شنونده می‌دانند [ نرم افزار مائده ]. این مقام زیر شاخه‌هایی دارد که هر یک با کیفیت لحنی مخصوص به خود، پیام‌های تأثیر گزاری از جمله: آغاز بهار، حقیقت، سرگذشت انسان‌های حقیقت جو، مبارزه و ایجاد تصویری زیبا از حقیقت و درستی در ذهن شنونده ایجاد می‌کند [ نرم افزار مائده ]. بهترین زمان برای اجرای این مقام، سرشب یا نیمه‌های شب است [ عربی القبانی، 55:1377 ].
از میان استادان قرائت، استاد غلوش نسبت به دیگران اجراهای بهتری در این مقام داشته است [ ملاتقی، 151:1381 ]. با بررسی تلاوت قاریان مشهور جهان و توصیه‌ی استادان لحن بهتر است این مقام را پس از مقامات بیات، نهاوند، سه گاه و چهارگاه ارائه کنیم. اما با توجه به توانمندی این مقام، قاریان قرآن می‌توانند در هر موقعیتی از تلاوت، به راحتی از آن استفاده کنند [ نرم افزار مائده ]. این مقام را می‌توان با مقام بیات، حجاز، نهاوند و سه گاه ترکیب کرد [ ملاتقی، 108:1381 ].
صبا
مجموعه‌ای از نغمات حزین است که گذشته‌ای را به تصویر می‌کشد که انسان آن را از دست داده و انسان را به خویشتن خویش دعوت می‌کند. استادان لحن معتقدند، صبا آتش دل و نوای فراق است که هر شنونده‌ای را به کنکاش و بررسی گذشته‌ی خود دعوت می‌کند و می‌گویند، اگر مقامات را به منزله‌ی موجودی زنده در نظر بگیریم، صبا صدای وجدان آگاهی است که در عین توبیخ و بررسی جزء به جزء رفتار و اعمال، انقلابی در دل ایجاد می‌کند و مسیر توبه و بازگشت را هموار می‌سازد. لذا هر کس که میل به بازگشت در وجودش بیش تر باشد. صبا را بهتر، تأثیر گزارتر و به جاتر اجرا می‌کند [ نرم افزار مائده ].
روند اجرای این مقام کاملا لطیف، ملایم و روان است و هرگونه تکلف در اجرایش، تأثیر آن را کاهش می‌دهد؛ در پرده‌های صوتی بالا، تلاوت آن زیبا و جذاب تر است. از نغمات فرعی آن « رمل » است که از حزن فراوانی برخوردار است و در جاهایی به کار می‌رود که اوج حزن، جمله را در بر گیرد یا قسمتی از آیه که در حال تلاوت آنیم، تفاوت زیادی با دیگر قسمت‌های آیه داشته باشد [ مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه‌ها و نغمات قرآنی ؛ ملاتقی، 106:1381 ].
بهتر است که این مقام را در موضوعاتی همانند: عبرت از حوادث گذشتگان، به تصویر کشیدن عاقبت نیک مۆمنان و سرانجام بد گناهکاران، برای مقایسه و در نهایت عبرت، دعا، توبه و پشیمانی، ذکر نعمت‌ها و نشانه‌های خداوند استفاده کرد [ نرم افزار مائده ]. محدوده‌های صوتی جواب و جواب جواب این مقام را می‌توان در مدها و محل‌های کشش آیات اجرا کرد [ ملاتقی، 106:1381 ]. استادان لحن معتقدند، این مقام را پس از بیات و حجاز اجرا کنیم بهتر است. صبا دارای زیر شاخه‌های « تقطیع » و « عجم » است که قسمت اصلی تقطیع همان « رمل » است که قراء در صبا و سه گاه از آن استفاده می‌کنند. بعضی درباره‌ی زیر شاخه‌ی عجم معتقدند که خود به عنوان مقامی اصلی مطرح است. ولی ما معتقدیم، زیر شاخه‌ی عجم غیر از آن مقام عجمی است که میان قاریان بزرگ جهان به چهارگاه معروف است و زیر شاخه‌ی عجم فقط در حد همین زیر شاخه در مقام صباست [ نرم افزار مائده ]. صبا را می‌توان با مقامات حجاز، نهاوند، سه گاه و چهارگاه، ترکیب کرد [ ملاتقی، 106:1381 ]. در میان قاریان مشهور جهان، قاری « حنجره طلایی » [ قاسم احمد، 47:1374 ] یعنی استاد عبدالباسط، در اجرای مقام صبا به ویژه در زیر شاخه‌ی عجم، مهارت خاصی از خود نشان داده است [ نرم افزار مائده ].
حجاز
در گذشته‌های دور در منطقه‌ای به نام حجاز در شبه جزیره‌ی عربستان، صحرانشینان در طی مسافت‌های طولانی، سوار بر شتر می‌شد و تحت تأثیر نوع راه رفتن این حیوان، نغمات خاصی را با خود زمزمه می‌کردند. با گذشت زمان، بر وسعت این نغمات افزوده شد و به دلیل منحصر به فرد بودن این نغمات، اعراب نام حجاز را براین نغمات گزاردند. استادان لحن اعتقاد دارند، حجاز یادآور ناله‌ی برخاسته از غم و هجرانی است که حوادث گذشته را به تصویر می‌کشد و انسان‌های متأثر از آن را به یکی شدن، چاره اندیشی و تفکر فرو می‌برد و در این غم عمیق، شور و شعف با احساسات عالی و حزین آمیخته می‌شود. قاری توانا می‌تواند در اجرای این مقام یکپارچگی، اتحاد و آرزو برای بشر را به تصویر بکشد. حجاز در آیاتی با مضامین بشارت و انذار، نعمات خداوند،تذکر و یادآوری، جملات امری و توصیه‌ای، خلقت جهان هستی و موجودات و نیز فراخوان عمومی قابل اجرااست [ پیشین ].
حجاز در آغاز با جریانی ملایم و روان همراه است و هر گونه تکلف در اجرا از تأثیر گزاری آن می‌کاهد. این مقام گوشه‌هایی دارد از جمله: کارکرد، کار، دوکا، غطا، زنکران، نوی، اصفهان، کرد، رمل، و منصوری [ عربی القبانی، 42:1377 ].
بعضی گوشه‌ی گالگور را نیز به عنوان زیرشاخه‌ی حجاز آورده‌اند [ رجب نژاد، 37:1379]. با بررسی اجرای قرائت قاریان بزرگ جهان و توصیه‌ی استادان لحن بهتر است این مقام را پس از مقامات بیات، صبا و سه گاه تلاوت کنیم [ نرم افزار مائده ]. مقام حجاز را می‌توان با مقامات رست و صبا ترکیب کرد [ ملاتقی، 108:1381 ].
از میان قاریان مشهور جهان، « شهید القراء » [ قاسم احمد، 36:1374 ] یعنی استاد محمد صدیق منشاوی، در اجرای مقام حجاز مهارت و استادی فوق العاده ای از خود به نمایش گزارده است [ ملاتقی، 151:1381 ].
نهاوند
در مورد خاستگاه این مقام دو نظر وجود دارد: عده‌ای معتقدند، در زمان‌های دور در منطقه‌ی نهاوند ایران، نغماتی در میان مردم زمزمه می‌شد که منحصر به فرد بود و گروهی دیگر، خاستگاه اولیه‌ی آن را کشور هند می‌دانند. اما به هر حال این مقام از هر کجا که باشد، امروزه رنگ و بوی عربی به خود گرفته است و چون دانه‌های مروارید، در میان نغمات قرآنی خودنمایی می‌کند [ نرم افزار مائده ].
نهاوند از نغمات و مقاماتی است که نه مانند صبا بسیار حزین و نه مانند سه گاه شور آفرین است، بلکه از مقامات معتدل است که به قاری قدرت مانور بیش تری می‌دهد [ مجموعه نرم افزارهای آموزشی آشنایی با دستگاه‌ها و نغمات قرآنی ].
نغمه‌ی فرعی که در این مقام وجود دارد، « نیکریت » نام دارد [ رجب نژاد، 1379 :37 ]. بهترین محل اجرای این مقام، داستان‌های قرآنی، و استاد مسلم این نغمه مرحوم مصطفی اسماعیل است که در اجرای آن از تکنیک « موجی خوانی » که از ابزارهای تنوع لحن به حساب می‌آید، به صورتی زیبا و دل نشین استفاده می‌کند [ نرم افزار مائده ].
استاد عربی القبانی معتقد است،راحت‌ترین کارها، آوردن نهاوند پس از سه گاه است [ عربی القبانی، 54:1377 ]. و می‌توان نهاوند را با مقامات رست، صبا و سه گاه ترکیب کرد [ ملاتقی، 109:1381 ].
سه گاه
گروهی زادگاه این مقام را آذربایجان و اهل آن را از بهترین اجرا کنندگان سه گاه می‌دانند، اما به مرور زمان این مقام درسایر سرزمین‌های هم جوار گسترش پیدا کرده و به دلیل ویژگی منحصر به فرد لحنی خود، در میان عرب زبانان جایگاه ویژه و مناسبی برای خود کسب کرده و با گذشت زمان، رنگ و بوی عربی به خود گرفته است ؛ به نحوی که هم اکنون یکی از مقامات اصیل و نام آشنا در میان مقامات و الحان قرآن کریم است.
استادان لحن، سه گاه را گل سرخ و نگین مقامات و در مباحث زیباشناسی این مقام را به دلیل حلاوت در دل نشینی، برانگیزاننده‌ی حس محبت، عشق و سوز دل معرفی می‌کنند [نرم افزار مائده].
استاد محمد رفعت که به واسطه‌ی نبوغ ذاتی‌اش در خلق الحان و اصوات، بنیانگذار سبک جدید و رایج در تلاوت قرآن کریم [عربی القبانی، 102:1377] و میان قاریان مشهور جهان، به « قیثاره السماء » یعنی گیتار آسمان [قاسم احمد، 34:1374] ملقب شده است، در اجرای مقام سه گاه اجراهای استادانه‌ای دارد [نرم افزار مائده]. از دیدگاه استادان لحن، این مقام گونه‌های دیگری نیز دارد، از جمله سه گاه حزام که استاد مصطفی اسماعیل درقرائت سوره‌های لقمان، نازعات و علق آن را با استادی تمام اجرا کرده است [پیشین].
آن چه از تلاوت قاریان بزرگ و رهنمود استادان لحن به دست می‌آید، آیاتی با مضامین عشق، وعده‌ی الهی، بشارت، مغفرت، صفات مۆمنان، استجابت دعا و پیروزی، بهترین محل‌های اجرای مقام سرور آفرین سه گاه هستند. نکته‌ی مهمی که لازم به ذکر است این که، این مقام با جریانی آرام و پرسوز آغاز می‌شود و با انتقال احساسات عالی، توجه شنونده را به خود جلب می‌کند [پیشین].
به طور معمول، قاریان بزرگ این مقام را پس از حجاز می‌خوانند، [مجموعه نرم افزارهای آموزشی آشنایی با دستگاه‌ها و نغمات قرآنی]. ولی می‌توان قبل و بعد از این مقام، از حجاز و هم چنین چهار گاه استفاده کرد و ترکیب سه گاه با مقامات رست، صبا و نهاوند جایز است [ملاتقی، 110:1381]. اما استادان لحن توصیه کرده‌اند که این مقام پس از مقامات رست، حجاز، نهاوند و چهارگاه اجرا شود [نرم افزار مائده].
چهار گاه
این مقام ترکیبی از نغمات ماهور، چهارگاه و چند مقام فرعی و کوچک دیگر است. نغمه‌ی ماهور نقش بسیار مهمی در این مقام ایفا می‌کند [پیشین]، چون گوشه‌هایی از ماهور به چهار گاه ختم می‌شود که در تلاوت بسیار زیبا جلوه می‌کند [رجب نژاد، 37:1379]. چهارگاه از دو واژه‌ی چهار و گاه به معنای چهارمین محل توقف یا چهارمین زمان تشکیل شده و عده‌ی بسیاری از استادان لحن معتقدند، به وجود آمدن چهارگاه، با رعد و برق آسمان مرتبط است. به هر حال، این نغمات از هرجا که برخاسته‌اند، امروزه در میان اعراب رنگ و بوی عربی به خود گرفته و به عجم معروف اند. اعراب معتقدند، عجم مقامی است درخشان و پاک که با جوشش و عظمت و هیجان خود، شور و شوق جوانی را در انسان ایجاد می‌کند و به ارائه‌ی شبه تحریرها که نقش مهمی در این مقام دارند، تأکید می‌کنند. مهم‌ترین محل‌های اجرای این مقام در آیاتی با مفاهیم خدا، بهشت، توبه، معجزات پیامبران، دعا و درخواست و نیز حرکت و مبارزه، می‌توان بهره جست و از تأثیرات مهم آن می‌توان به ایجاد شور، شوق و هیجان در شنونده اشاره کرد [نرم افزار مائده].
از میان قاریان مشهور دنیا، استاد شحات محمد انور که درتلاوت دارای سبک «تألیف بدیع » [تهرانی، 1374: 70]دارد ، برخلاف بیش تر قاریان حال حاضر که سبک تألیف تقلید دارند، استاد اجرای این مقام است[ ملاتقی، 1381 :151] . بر اساس توصیه‌ی استادان لحن و اجرای اکثر قاریان بزرگ دنیا، بهتر آن است که این مقام را پس از مقامات رست و سه گاه تلاوت کنیم؛ هر چند که مرحوم عبدالباسط پس از مقام حجاز و مرحوم منشاوی پس از بیات و نهاوند وارد این مقام شده‌اند[نرم افزار مائده]. ترکیب این مقام با صبا، جایز است ومی توان آن را با مقامات بیات، رست و سه گاه همراه کرد [ملاتقی، 1381 :111].
نکاتی درخصوص قرائت قرآن کریم
در هر قرائت ما با سه کلید اساسی سروکار داریم که عبارت اند از : سطح صدا درشروع تلاوت، ابزار تنوع لحن وآشنایی با محدوده‌ی مقامات. محدوده‌ی مقامات در مباحث گذشته بحث شد. اکنون موارد اول و دوم را بررسی می‌کنیم.
سطح صدا در شروع تلاوت
صدای هر یک از ما درآغاز تلاوت، تابع یکی از سه سطح پایین تر، برابر و بالاتر از سطح گفتار روزمره است . استادان لحن توصیه می‌کنند، بهتر آن است که سطح شروع به تلاوت پایین تر از سطح صدا در گفتار روزمره باشد، مگر در مسابقات که ممکن است قاری به خاطر کمبود وقت و ... سطح برابر و یا بالاتر از سطح گفتار روزمره را انتخاب کند[نرم افزار مائده].
2. ابزار تنوع لحن
باید گفت که صدای ما در اجرای نغمات و مقامات نیازمند ابزاری است تا تنوع لحنی در مقامات ایجاد کند. این ابزار عبارت اند از: 1. ساده خوانی: به صدای ممتدی که قاری دخالتی در تغییر حالت آن نمی‌کند، کند ؛ ساده خوانی می‌گویند.
2. موجی خوانی: در صورتی محقق می‌شود که موجی در صدا ایجاد شود. 3. تحریر خوانی: به اجرای شبه تحریر و ایجاد گروه صوتی در صدای ممتد یا موجی تحریر گفته می‌شود.
4. جهش خوانی: به جهش یکباره‌ی صوت به طبقات بالای صوتی، جهش خوانی گفته می‌شود. 5. معکوس خوانی: به حرکت پایین رونده‌ی صوت از موقعیت جاری به سوی طبقات پایین صدا، معکوس خوانی گفته می‌شود. 6. نهفت خوانی: به کارگیری بم صدا یا پایین‌ترین سطح صدا در قسمت‌های متفاوت تلاوت است. باید گفت، نهفت خوانی از کاربردی‌ترین و مهم‌ترین ابزار تنوع لحن است که باعث جلب توجه مستمعین، استراحت دستگاه تکلم، افزایش مدت تلاوت و جلوگیری از اوج‌های پی در پی و خسته کننده برای قاری و مستمعین می‌شود. [پیشین].
ارتباط صوت با معنای آیه
اگرقاری قرآن به معنای آیات تسلط کافی داشته باشد، می‌تواند با متناسب ساختن صوت خود با معانی آیات، به تلاوت زیبا، لطیف و با نفوذ که مورد نظر خود و مستمعین است، دست یابد. برای مثال، آیاتی که مشتمل بر امر، تهدید، صفات جلالیه‌ی خداوند، دستورات ملائک به مجرمین در روز قیامت، سخنان انبیای الهی در برابر امت‌های خویش و.... هستند، بهتر است در پرده‌های صوتی بالا تلاوت شوند و بر عکس، آیات مشتمل بر دعا، تضرع به درگاه خداوند، سخنان کفر آمیز مشرکان و شیطان و سخنانی که با صدای بلند، گفتن آن‌ها زیاد جالب نیست، مانند «.... ان أنکر الاصوات لصوت الحمیر » بهتر آن است که در پرده‌های صوتی پایین یا متوسط قرائت شوند.
باید گفت، انطباق صوت با معنای آیات، جدای از لذت معنوی که به قاری می‌دهد، بر معنویت قرائتش نیز می‌افزاید و مفهوم آیه را با نفوذ بیش تری بر مستمع تلقین می‌کند. برای مثال، اگر شما بخواهید شخصی را از راه دور صدا بزنید، باید با فریاد وی را بخوانید و اگر وی را با صدای آهسته بخوانید، تمسخر آمیز و بی اثر خواهد بود. آیات قرآن نیز باید به گونه‌ای تلاوت شوند که صوت، منطبق بر معنا باشد [ملاتقی، 76:1381].
روش صحیح تنفس در قرائت
روش درست تنفس در قرائت، استنشاق هوا از بینی است، زیرا بینی هوا را گرم می‌کند و به وسیله‌ی مخاط‌های کناره‌ی خود آن را تمیز، صاف و نرم می‌کند. این سه عمل، در حین قرائت به قاری کمک بسیار می‌کند [مجموعه نرم افزارهای آموزشی آشنایی با دستگاه‌ها و نغمات قرآنی]. بر اوج گرفتن در پرده‌های صوتی بالا، بهتر است که ریه‌ها را از هوای مرده، خالی کرد و با راندن سینه به جلو، تنفس عمیق انجام داد [ملاتقی، 80:1381].
از میان شیوه‌های تنفس از راه بینی، شیوه‌ی تنفس شکمی بهترین روش است. در این نوع تنفس، مرکز تجمع هوا قسمت پایین شش‌هاست و همین عامل باعث وارد شدن فشار بر پرده‌ی دیافراگم و راندن آن به ست شکم و باز شدن دنده‌ها و عضلات بین دنده‌ای هم جوار با پرده‌ی دیافراگم می‌شود. لذا برآمدن شکم و پهلوها و احساس جدایی مهره‌های ستون فقرات، از نشانه‌های بارز چنین تنفسی است.
این شیوه‌ی تنفس ویژگی‌هایی دارد از جمله: 1. کار حنجره، تولید صوت بدون تحمل فشار ناشی از کنترل خروج هواست؛ 2. کار پرده‌ی دیافراگم و عضلات بین دنده‌ای، کنترل خروج هوا و استحکام صوت است ؛ 3. استفاده‌ی مطلوب از فضای تشدید سینه‌ای و دهانی به خاطر رها بودن عضلات قفسه‌ی سینه، گردن و دهان ؛ 4. به حداقل رسیدن تنش در عضلات [نرم افزار مائده].
انواع قرائات از نظر استفاده از مقامات
1. مبسوط خوانی: قاری در این نوع قرائت، فقط با استفاده از یک مقام، بخش‌های سه گانه ی آن را به طور کامل اجرا می‌کند.
2. قرائت محوری: قاری یک مقام را به صورت محور و پایه قرار می‌دهد و از مقامات دیگر حول این محور استفاده می‌کند. یعنی پس از اجرای مقام اصلی، به مقامی دیگر منتقل می‌شود و پس از اجرای آن، دوباره به همان مقام اصلی باز می‌گردد. معمولا دو مقام رست و نهاوند به خاطر قابلیت مانور و گستردگی، محور این نوع قرائت قرار می‌گیرند.
3. قرائت متنوع: قاری در آن از مقامات زیادی استفاده می‌کند.
4. قرائت ترکیبی: قاری در طول تلاوت خود به ترکیب اجزای متفاوت یک مقام دست می‌زند یا قسمت‌هایی از یک مقام را با قسمت‌های مقامی دیگر ترکیب می‌کند. شرط تلاوت به این شیوه، تسلط زیاد قاری است. قرائت ترکیبی، خود گونه‌هایی دارد که عبارت اند از: الف) ترکیبی متماثل: ترکیب اجزای یک مقام با هم، مانند ترکیب قرار با جواب همان مقام.
ب) ترکیبی متجانس: ترکیب اجزای نزدیک به هم دو مقام، مانند ترکیب اجزای دو مقام صبا و حجاز. ج) ترکیبی متباعد: ترکیب دو مقام دور از هم با استفاده از یک مبدل یا مقام عبوری، مانند ترکیب صبا و سه گاه با استفاده از نغمه‌ی فرعی رمل [ملاتقی، 101:1381 ؛ مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه‌ها و نغمات قرآنی].
سبک‌های چهار گانه ی تلاوت قرآن کریم
1. سبک بدیع مانند سبک استاد محمد رفعت ؛ 2. سبک تقلید مانند سبک تلاوت استاد ابراهیم شعشاعی ؛ 3. سبک تألیف - تقلید، مانند سبک تلاوت بیش تر قاریان عصر حاضر ؛ 4. سبک تلاوت تألیف بدیع مانند سبک استاد شحات محمد انور [تهرانی، 1374: 70].
تحریر و انواع آن در قرائت قرآن کریم
یکی از عوامل زیبایی در قرائت قرآن کریم، استفاده از فن تحریر است. تحریر عبارت است از ایجاد گره صوتی در حنجره. به عبارت دیگر، زاده‌ی هوا و حنجره است.
تحریر از نظر کیفیت بر دو نوع است: الف ) تحریر کامل: به گره کامل صوتی گفته می‌شود که اگر این گره صوتی ناشی از حزن باشد، به آن « بکاء الصوت » و در غیر این صورت تحریر کامل گفته می‌شود.ب) شبه تحریر: به گروه ناقص صوتی شبه تحریر گفته می‌شود که در آن از لرزش اندام‌های صوتی به گونه‌ای کاملا ظریف برای افزایش کیفیت شبه تحریر استفاده می‌شود باید گفت، آن چه درقرائت قرآن استفاده می‌شود، شبه تحریر است که قاریان آن را تحریر می‌نامند [نرم افزار مائده].
جایگاه تحریر در کلمات قرآن کریم
الف ) تحریری روی حروف: از بیست و هشت حرف زبان عربی، هفت حرف تحریرپذیرند، یعنی به شرط عدم خلل در صحت و درستی ادای این حروف، می‌توان از فن تحریر بهره جست. ترتیب تحریر پذیری این حروف از زیاد به کم چنین است: ن، م، ی، و، ع، ر. تحریر در حروفی به غیر از موارد یادشده، به خاطر ایجاد خلل در مخرج وصفات حروف کاملا غلط است.
ب) تحریر روی صداها و کشش‌ها: محل‌های اصلی تحریر در این گونه شامل: صداهای کشیده، مدها، کشش‌های خیشومی، اقلاب، ادغام و اخفاست. حرکات کوتاه، تحریر پذیر نیستند، زیرا هر نوع تحریر روی صداهای کوتاه، موجب کشش آن‌ها می‌شود که این عمل از نظر تجویدی غلط است [پیشین].
تأثیر گوش در تلاوت
مقصود از گوش تمرکز آگاهانه در دریافت و تشخیص صوت است. برخی از قاریان، اصوات و تمایز بین آن‌ها را دقیق تر تشخیص می‌دهند. لذا علاوه بر لذتی که از شنیدن صداها می‌برند، با دقت و سرعت بیش تر در واکنش‌های صوتی خود دخالت می‌کنند. اگر شما قاری عزیز می‌خواهید گوش خوبی داشته باشید تا به وسیله‌ی آن بتوانید جزئیات و تنوعات صوت، حروف و مدات را بهتر تشخیص دهید، لازم است به سه نکته توجه کنید:
1. تقلید محض از قاری منتخب: این کار به منزله‌ی اولین پله‌ی نردبان تلاوت است و اثر انکارناپذیری در ساختمان تلاوت خواهد داشت. از این جهت که دقت در انتخاب مرجع تلاوت، ما را به موفقیت‌های بیش تر می‌رساند، باید در انتخاب مرجع تلاوت، به این نکات توجه کرد:
الف ) اگر کیفیت صدای شما گلویی و یا دهانی است، مرجع تلاوت شما نیز باید صدایش گلویی یا دهانی باشد؛
ب) مرجع تلاوت شما باید بیش‌ترین دقت را در اجرای اصول تناسب، ضرب و تکیه داشته باشد؛
ج) مرجع تلاوت به اصل تجوید در هنگام تلاوت مقید باشد؛
د) از همه‌ی طبقات صوتی در هنگام تلاوت استفاده کند؛
و) حس پیام رسانی درقالب توجه به معانی آیات، در تلاوت وی جاری و ساری باشد؛
ی ) در شما خلاقیت و خود اتکایی ایجاد کند.
از بهترین مراجع تلاوت در میان قاریان معروف جهان می‌توان به استاد مصطفی اسماعیل، عبدالفتاح شعشاعی، کامل یوسف، عبدالباسط، محمدصدیق منشاوی، محمود علی البناء، شحات محمد انور، محمد عبدالعزیز حصان و محمد احمد شبیب اشاره کرد [پیشین].
2. گوش دادن به تلاوت خود:
گام اول: شما پس از ضبط و شنیدن صدای خود، برخلاف آن چه در مورد صدای خود تصور کرده‌اید، با صدایی شل، وارفته، ساختگی، فاقد احساس و انگیزه، صوتی مهمل، خفه و خیشومی و با کم‌ترین شباهت به صدای خود مواجه می‌شوید. علت چنین مواجهه‌ای این است که شما علاوه بر تأثیر تشدید جمجمه‌ای، صدای خود را به صورت ذهنی می‌شنوید. در نتیجه با چنین ویژگی‌هایی در صدای خود برخورد نمی‌کنید. استفاده از ضبط صوت این امکان را برای شما فراهم می‌آورد تا علاوه بر رفع ایرادات و اشتباهات احتمالی، صدای خود را آن چنان که به گوش دیگران می‌رسد و نه آن طور که خود می‌شنوید، بشنوید و در نهایت میان صدای مورد تصور خود و صدای ضبط شده سازش برقرار کنید.
گام دوم: شنیدن صدای خود در حین تلاوت است که اگر چنین فرصتی را برای خود مهیا نکنید، تلاوت شما سطحی، معمولی و فاقد تازگی خواهد بود. توجه به عواملی چون ضرب، تکیه در کلمه، تناسب، تحریر، تلفظ صحیح حروف و تمرکز آگاهانه و... دقت شما را افزایش می هد و از تنش عضلات گردن می‌کاهد.
3. بهره مندی از استادان مجرب: در طول بررسی تلاوت خود لازم است قرائت خود را در محضر استادی مجرب عرضه کنید. زیرا لازم است گوش سومی که بدان اطمینان دارید، شیوه‌ی عملکرد شما را برایتان بازگو کند و با تذکرات سازنده‌ی خود، شما را از انحراف از مسیر رشد باز دارد [پیشین].
کشف صدای صحیح
برای کشف صدای صحیح، باید در تلاوت خود به این نکات توجه کنیم:
1. آزاد و رها بودن عضلات مۆثر در کیفیت صوت.
2. تنفس شکمی از طریق بینی و ذخیره نکردن غیر متعارف هوا در شش‌ها.
3. وارد نکردن فشار بر حنجره به هنگام تولید صوت.
4. تبدیل هوا به صوت در هنگام بازدم ؛ یعنی صوت ما هنگام خواندن کلمات نفسی نباشد، به خصوص در ابتدای صوت.
5. افزایش یا کاهش شدت صوت با توجه به معنی آیه.
6. به کارگیری تمامی طبقات صوتی به هنگام تلاوت.
7. ایجاد طنین مطلوب در صدا از طریق تشدید سینه‌ای و دهانی.
8. تلفظ صحیح حروف به تنهایی یا در قالب کلمات گوناگون.
9. رعایت ضرب به منظور تلفظ روان و دل نشین حروف.
10. توجه و تمرین کافی برای تسلط بر محل‌های تکیه در کلمات و رساندن پیام آیات از طریق تکیه در کلام.
11. رعایت دقیق تناسب در تلاوت.
12. توجه به معانی و مطالعه‌ی تفاسیر.
13. تمرین چگونه شنیدن یا نظارت دقیق و هوشیارانه بر صحت عملکرد در حین قرائت آیات و مشاوره با استادان مجرب.
14. تناسب لحن با معنا، پیام، و احساس درونی از آیات، لحن شما را تعیین کند [پیشین].
توصیه‌های ضروری
الف ) اگر هنگام قرائت قرآن احساس می‌کنید که حالت چهره‌ی شما عوض می‌شود، یا دهان خود را بیش از حد باز می‌کنید و یا این که به خود فشار وارد می‌کنید، به طور حتم بدانید که با صدای صحیح و مطلوب خودتان تلاوت نمی‌کنید. باید دانست، برای انتقال معانی و مفاهیم آیات، نیازی به ایجاد فشار و کشش زاید درعضلات نیست.
ب) بهترین سطوح برای تلاوت، ابتدا قرار و سپس جواب است. پس از این دو، برای جلوگیری از بیماری حنجره و کاهش عمر تلاوت، اوج‌های منطقی را جایگزین جیغ‌های بدون ضابطه کنید. از نشانه‌های بارز اوج‌های منطقی می‌توان به گرفته نشدن عضلات صورت، گردن، سینه و حنجره اشاره کرد.
ج) به جای تقلید از صدای مرجع تلاوت خود، از فنون تلاوت وی بهره مند شوید.
د) اگر شما طبقات صوتی خود را با تمرینات کشش صدا و تحریر در حد یکی از طبقات بشناسید و آماده کنید، به طور یقین عکس العمل صدایتان دقیق تر و لحن شما زیباتر خواهد بود.
و) اگر حنجره‌ی شما به خاطر بیماری‌های گوناگون دچار التهاب یا عارضه‌ای شده است، تمامی تمرینات را تا بهبودی کامل متوقف کنید.
ی ) اگر حنجره‌ی شما با علائمی چون خستگی، احساس خارش و سوزش در گلو، صاف کردن پی در پی گلو، سرفه، پرش و شکست صوت مواجه شد، به پزشک متخصص مراجعه و این نکات را نیز رعایت کنید: استراحت و آرامش خاطر، رژیم غذایی مناسب از جمله پرهیز از غذاهای چرب، سرخ کرده، سرکه، فلفل، ادویه جات، طعم دهنده‌ها، ترشی و هر آنچه گلو را تحریک می‌کند. در مقابل، سوپ مرغ، میوه، سبزیجات و لیمو شیرین را به برنامه‌ی غذایی خود بیفزایید. مصرف زیاد مایعات مانند آب میوه، چای و پرهیز از نوشابه‌های گاز دار و آب بسیار سرد و گرم، انجام عمل غرغره با آب نمک در سه زمان صبح، ظهر، شب، مرطوب نگه داشتن هوا و در صورت امکان استنشاق بخار آب و در نهایت مسواک زدن دندان‌ها و ترمیم دندان‌های خراب می‌تواند ما را در اجرای قرائتی تأثیر گذار و عالی کمک کند [پیشین]
پی نوشت :
1. نرم افزار مائده، 2. پیشین
منابع
1. بیگلری، حسن. سرالبیان فی علم القرآن. انتشارات سنایی. زنجان. بی جا. 1372.
2. تهرانی، ابراهیم میرزا مهدی. مبانی موسیقی قرائت قرآن کریم. نشر زلال. بی جا. چاپ اول. 1374.
3. رجب نژاد، محمد رضا. نگرشی به مبانی فقهی موسیقی. انتشارات عابدینی. چاپ اول. تابستان 1379.
4. عربی القبانی، محمد. صوت و لحن در قرآن کریم. ترجمه‌ی محمد حسین ملک زاده. انتشارات مۆسسه ی فرهنگی - انتشاراتی حضور. قم. چاپ اول. پاییز 1377.
5. قاسم احمد، مریم. نگاهی به زندگانی قاریان مشهور قرآن کریم. انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران. چاپ 1374.
6. ملاتقی، عباس. مبانی قرائت قرآن کریم. انتشارات دفتر نشر مصطفی. قم. چاپ اول. بهار 1381.
7. مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه‌ها و مقامات و الحان قرآنی. با صدای جناب آقای رحیم خاکی. انتشارات معاونت آموزشی جهاد دانشگاهی واحد تهران.
8. محمدی، محمد حسین. گلستان معماهای قرآنی. انتشارات یا رغائب السلام. قم. چاپ اول. 1382.
9. ملائیان،یحیی، زندگی نامه‌ی قاریان مشهور جهان. انتشارات روح. قم. چاپ اول. بهار 1380.
10. نرم افزار المائده ی 2. انتشارات پیغام نور رایانه.