الحان قرآن - متون - اصطلاحات پایه در نغمه‌شناسی

نرم افزارهای رایگان تلفن همراهبازی و سرگرمیقرآنمفاتیحنهج البلاغهصحیفه سجادیهاوقات شرعیمسائل شرعیگنجینه معنویآشپزیمناسبت هاالحان قرآنصحیفه نور امام خمینی رهپنل عضویت

برگرفته از کتاب گرانسنگ:
«پژوهشی در جلوه‌های موسیقیایی هنر تلاوت»، تالیف غلام‌رضا شاه‌میوه اصفهانی

پیش از هرگونه بررسی و تجزیه و تحلیل مقامات مورد استفاده در موسیقی تلاوت و شناخت آن‌ها ناگزیر از شناخت چند اصطلاح یا مفهوم در موسیقی مقامی عرب هستیم و برای درک بهتر موضوع لازم است با این مفاهیم اولیه و پایه آشنا شویم. در اینجا فرض بر آن است که خواننده گرامی، آشنایی مختصری با برخی از اصطلاحات و اسامی به کار رفته در موسیقی دارد؛ زیرا در این مجال، امکان آموزش آن‌ها نیست و اساساً از موضوع بحث ما خارج است و دلیل اشاره به برخی از مفاهیم پایه در موسیقی مقامی عرب نیز آن است که حتی برای بسیاری از آگاهان و آشنایان به مفاهیم و اصطلاحات موسیقی در ایران، اصطلاحات معادل و مشابه در موسیقی مقامی عرب شناخته شده نیست. با این هدف به ناچار این مفاهیم را شرح و توضیح می‌دهیم:

درجه – دیوان – مسافت صوتی – بعد وسلم
می‌دانیم برای بیان جملات و عبارات موسیقی، الفبایی به نام «نت» (Nonte) – که در موسیقی عرب گاهی «درجه» و گاهی «علامت» خوانده می‌شود- وجود دارد که با ترتیبی معین روی خطوطی بنام «خطوط حامل» قرار گرفته و نوشته یا خوانده می‌شوند. این نت‌های هفتگانه که هر کدام بیانگر یک طبقه صوتی با فرکانس مشخص می‌باشند به ترتیب، دو (Do)، ر (Re) ، می (Mi) ، فا (Fa) ، سل (Sol) ، لا (La) ، و سی(Si) هستند که به همین ترتیب تکرار می‌شوند. همواره در موسیقی بین یک نت با نت بعدی آن فاصله مشخصی وجود دارد که به پرده ، نیم پرده ، ربع پرده و ... معروف است. در موسیقی مقامی عرب به فاصله بین درجات یا نت‌ها « مسافه صوتیه» و به پرده که مشخص کننده مقدار فاصله است « بعد» گفته می‌شود .
اگر این نت‌ها به اندازه‌ای ادامه یابند که نت اول مجدداً تکرار گردد تعداد نت‌ها به عدد هشت خواهد رسید. در علم موسیقی، فاصله نت اول تا نت بعدی هم اسم آن را اکتاو (Octave) می‌گویند. بنابراین اکتاو یک گستره موسیقیایی شامل هشت نت است که در آن نت هشتم، تکرار همان نت اول است و از نظر تواتر یا فرکانس نیز دو برابر نت اول می‌باشد. گستره صوتی یک قطعه موسیقی یا یک گام (مقام) ممکن است به اندازه یک اکتاو، کمتر و یا بیشتر از آن باشد. برای آشنایی هر چه بیشتر به شکل زیر توجه نمایید. (در این حامل علامت با نام «کلید سل» بیانگر آن است که نت موجود روی خط چهارم از بالا نت سل) Sol می‌باشد و بقیه نت‌ها نسبت به آن سنجیده می‌شوند
اکنون با توجه به تصویر، مفهوم دیوان در موسیقی عرب که دقیقاً معادل اکتاو می‌باشد معلوم می‌گردد. در اینجا به آخرین مفهوم یعنی «سلم» نیز اشاره می‌کنیم که در واقع همان نردبان موسیقی است که به وسیله آن، درجات یک مقام یا گام نمایش داده می‌شود. سلم در موسیقی عرب نمایانگر وضعیت گستره اصوات یک مقام (خواه کمتر از یک اکتاو یا بیشتر از آن) و علامات موجود در آن است.
در اینجا ذکر این نکته لازم است که فاصله میان نت‌ها در مقام‌های مختلف با هم تفاوت داشته و اساساً یکی از دلایل اختلاف مقامات ناشی از تغییر این فواصل است؛ به عنوان مثال بین نت‌های Re و Mi ممکن است یک پرده یا نیم پرده و یا سه چهارم پرده باشد. در موسیقی گام‌های مختلفی وجود دارد. مثلاً در گام Do ماژور همواره فاصله بین نت‌های سوم و چهارم- یعنی Mi و Fa - و همچنین نت‌های هفتم و هشتم – یعنی Si و Do - نیم پرده و مابقی فواصل یک پرده است .
به تصویر این گام توجه نمایید. (این الگو عیناً روی شستی‌های پیانو نیز وجود دارد)

دیوان اساسی – اسامی درجات (نت‌ها)
پس از شناخت مفهوم اکتاو یا «دیوان » ذکر این مطلب ضروری به نظر می‌رسد که پهنه و وسعت اصوات موسیقی به طور کلی در حدود نه اکتاو و به طور خاص در موسیقی مقامی عرب- از پایین‌ترین درجه تا بالاترین درجه آن – کمی بیش از دو اکتاو می‌باشد . اکنون با توجه به نکات یادشده به توضیح دیوان اساسی یا دیوان اصلی در موسیقی مقامی عرب و اسامی درجات آن می‌پردازیم
دیوان اساسی در واقع تعیین کننده گستره اصلی مقامات و انغام عربی بر محدوده اصوات موسیقی عرب می‌باشد و – سایر نغمات نسبت به آن سنجیده و اجرا می‌گردند. این دیوان یا اکتاو به ترتیب از درجه صوتی دو آغاز و به درجه صوتی دوی بعدی ختم می‌گردد؛ با این تفاوت که اسامی درجات و نت‌ها در موسیقی عرب در طول زمان تغییرات فراوانی یافته و البته غالب این اسامی فارسی است. در حال حاضر در بیشتر کشورهای عرب درجات دیوان یا اکتاو اصلی به اسامی زیر می‌باشد:
Do صدای اول یا یکاه اکنون به اسم « راست» تغییر نام داده است
Re صدای دوم یا دوکاه
Mi صدای سوم یا سیکاه بدون تغییر مانده است
Fa صدای چهارم یا جهارکاه
Sol صدای پنجم یا بنجکاه اکنون به اسم «نوا» تغییر نام داده است
La صدای ششم یا ششکاه اکنون به اسم «حسینی» تغییر نام داده است
Si صدای هفتم یا هفتکاه اکنون به اسم «اوج» تغییر نام داده است
Do صدای هشتم یا جواب اکنون به اسم «کردان» یا «ماهور» خوانده می‌شود
همان گونه که ملاحظه می‌گردد نت‌ها یا درجات صوتی در موسیقی مقامی عرب به اسامی دیگری خوانده می‌شوند. این اسامی – چنان که بعداً خواهیم دید- در نام گذاری فروغ و مشتقات مقام‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند؛ به عنوان مثال وقتی گفته می‌شود «بیاتی حسینی» یعنی بیاتی از درجه لا (La) یا «راست نوا» یعنی راست از درجه سل (Sol)
اکنون شمایی از گستره دو اکتاوی درجات موسیقی مقامی عرب را برای اطلاع بیشتر در زیر نمایش می‌دهیم. البته در برخی از کتب، درجات دیگری را نیز بدان اضافه نموده‌اند اما این درجات چیزی جز جواب درجات اصلی نیست.

قرار و جواب
پس از بیان مقدمات لازم، اکنون دو مفهوم قرار و جواب را که کاربرد فراوانی در موسیقی تلاوت قرآن پیدا نموده است توضیح می‌دهیم
هنگامی که میان دو درجه صوتی هم‌نام به اندازه یک اکتاو فاصله وجود داشته باشد به درجه اول «قرار» و به درجه هشتم «جواب» اطلاق می‌شود مثلاً اگر اصوات را به اندازه دو اکتاو درجه بندی نماییم و صوت اول از نت دوی ( ) یا « قرار» آغاز شود نت دو بعدی( ) « جواب» آن نت اول ( ) خواهد بود و نت بعدی، « جواب الجواب » نت( ) یا جواب نت ( یا قرار دوم) می‌باشد. به تصویر زیر توجه فرمایید .
بنا بر آن چه بیان گردید مفاهیم قرار و جواب در موسیقی مقامی عرب صرفاً بیانگر درجه یا طبقه صوت است و اصولاً کاربرد آن‌ها به معنایی که امروزه مورد توجه برخی از قاریان مصری و به دنبال آنان بعضی از مدرسان ایرانی در آموزش نغمات و مقامات قرآنی قرار دارد مبنای علمی و دقیقی نداشته بلکه کاربردی کاملاً عرفی است که احتمال می‌رود در مقطع خاصی از زمان برای ایجاد سهولت بیشتر در امر طبقه بندی بخش‌های مختلف یک مقام در موسیقی تلاوت رایج شده است.
در حقیقت، آن چه به عنوان جواب در برخی مقامات مورد استفاده قرار می‌گیرد چیزی جز درجه چهارم یا پنجم آن مقام که در موسیقی علمی به Dominante و در موسیقی عربی به غماز معروف است نیست. بنابراین از نظر اصطلاحات فنی، این فاصله به اندازه یک اکتاو نبوده و اطلاق کلمه «جواب» بر آن کاملاً نادرست می‌باشد؛ و اما آن چه که به عنوان جواب الجواب در میان قاریان معروف است در واقع، همان درجه جواب است که فاصله آن با قرار به اندازه یک اکتاومی باشد .
ضمن آن که موارد نقض فراوانی نیز بر کاربرد این مفاهیم در معنای غیر علمی آن و در شیوه آموزش مقامات – که به غلط رایج گردیده – وارد است که متعلمان را پس از مدتی با سردرگمی مواجه می‌نماید. از جمله این موارد، نامشخص بودن مفهوم «قرار» در این شیوه است که هم به شروع اولیه تلاوت (پرده‌های بم بیاتی) و هم به هنگام ورود به هر مقام – مثلاً قرار حجاز- اطلاق می گردد یا در بخش جواب در جواب (در کاربرد عرفی آن) برخی از مقامات، مقام دیگری جایگزین می‌شود؛ مثلاً در جواب الجواب مقام صبا، از مقام عجم استفاده می‌کنند؛ و بالاخره این که اساساً از جواب الجواب برخی از مقامات اصلی مانند عجم هیچ گاه در تلاوت استفاده نمی‌شود. تمامی این موارد حاکی از آن است که به هیچ عنوان نمی‌توان از روش رایج، برای آموزش صحیح مقامات استفاده نمود و این فرمول را که هر مقام دارای سه قسمت قرار، جواب و جواب الجواب است تعمیم داد .

مقام و نغمه
مقام در لغت به معنای محل یا زمان اقامت، منزلت و جای پا و قدم است؛ مانند آن که گفته می‌شود این محل مقام ابراهیم (علیه السلام) است. این واژه به مجموعه‌ای از کلمات و خطبه‌های منظم یا منثور که در محل و مکان خاصی ایراد گردیده نیز اطلاق می‌شود؛ مانند «مقامات حریری». اما در اصطلاح موسیقی به مجموعه اصواتی که بین یک نت و تکرار آن (جواب) با ترتیب معین قرار می‌گیرد مقام گفته می‌شود .
مقام و نغمه، در بسیاری از موارد به جای یکدیگر نیز به کار می‌روند، در حالی که بهتر است میان این دو در اصطلاحات موسیقی تفاوت و تفکیک قائل شویم؛ همان طور که در ادامه و در تعریف نغمه خواهیم دید.
مقام در حقیقت، توالی تثبیت شده اصواتی است که دارای رنگ لحنی و مفهوم موسیقیایی مشخص و متمایز می‌باشند. آن چه که باعث تفاوت مقامات و تمایز آن‌ها از یکدیگر می‌گردد اختلاف در تغییر مسافت‌ها و فواصلی است که بین درجات صوتی هر مقام نسبت به مقام دیگر وجود دارد . در موسیقی غرب تنها دو مقام اصلی وجود دارد که به گام‌های «ماژور» و «مینور» یا گام بزرگ و کوچک معروف اند، اما در موسیقی مقامی ایران تعداد مقامات بسیار زیادند. برخی، این تعداد را بالغ بر سیصد می‌دانند. در موسیقی مقامی عرب نیز تعداد مقامات اصلی و فرعی به درستی مشخص نیست و بر اساس آن چه در کتب مختلف ذکر گردیده، این تعداد با شمارش کاربرد آن‌ها در همه سرزمین‌های عربی، بیش از سیصد ، 95 یا 52 مقام ، ذکر گردیده که در بسیاری از موارد، این مقامات تنها در عنوان با هم اختلاف داشته و در عمل تفاوت چندانی با هم ندارند؛ مانند مقام «عشاق المصری» در مصر که همام مقام «حسینی بوسلیک» در سوریه و لبنان است و از این دست، موارد فراوانی یافت می‌شود.
اما نغمه در لغت، عبارت از صدایی موسیقایی است که خالی از کلام و حرف باشد. در اصطلاح موسیقی، نغمه در معانی متفاوتی به کار می‌رود که مهم‌ترین آن‌ها چنین است:
1- هر صدای موسیقیایی (Sing)
2- ملودی (Melody)؛ که به تعدادی از نت‌ها که به دنبال هم و در یک بخش، اجرا یا شنیده شوند و دارای مفهوم موسیقایی باشند گفته می‌شود. این مفهوم معمولاً در مقابل هارمونی(Harmony) ، یعنی موسیقی چند صدایی که اصوات آن به طور هم زمان شنیده می‌شوند – قرار می‌گیرد .
3- مقام اصلی یا (Gamme) یا (Tonalite) که در موسیقی عربی به کار می‌رود مثلاً در بسیاری از موارد، به جای مقام صبا یا سیکا گفته می‌شود «نغمه صبا» یا «نغمه سیکا»
4- مقام فرعی یا مشتقات یک مقام اصلی (گوشه) که در موسیقی عربی به کار می‌رود. شاید صحیح‌ترین کاربرد کلمه نغمه در موسیقی عرب، در همین معنا باشد بنابراین بهتر است مثلاً گفته شود نغمه شوری از مقام بیات یا نغمه هزام از مقام سیکا و یا نغمه نکریز از مقام نهاوند
در مورد مقامات اصلی و تعداد آن، در موسیقی عرب اختلافات اندکی وجود دارد. برخی، مقامات اصلی را هفت مقام «راست»، «بیاتی » ، « صبا » « سیکاه» ، « حجاز» ، « نهاوند » و « عجم » می‌دانند و عده‌ای با اضافه کردن دو مقام « کرد» و « نوا أثر» تعداد مقامات اصلی را تا نه عدد بر شمرده‌اند . گرچه برخی ، مقام جهارکاه را نیز به عنوان مقامی مستقل در این تقسیم بندی جای داده‌اند.
تعداد مقامات و نغمات هر چه باشد مهم آن است که به طور کلی نغمه‌ها و مقامات عربی از سه دسته خارج نیست: مقام یا نغمه اصلی، مقام یا نغمه فرعی و مقامات یا نغمات ترکیبی (مرکب)